Cuốn sách là một tác phẩm độc lập, khai thác thế mạnh của nó để bổ sung và song hành cùng bộ phim nổi tiếng đã thu hút được hơn 200 triệu người xem ở hơn 60 quốc gia. Với mục đích đặt ra như vậy nên Vũ trụ không phải là một cuốn sách bó hẹp trong chủ đề thiên văn, mà còn vươn sang các lĩnh vực sinh học, nhân học, lịch sử, triết học, tôn giáo, đề cập tới nhiều vấn đề như chọn lọc tự nhiên và nhân tạo, hoạt động và sự tiến hóa của bộ não, thế giới vi mô, phản ánh những suy nghĩ và trăn trở của tác giả về khoa học chân chính và ngụy khoa học, về số phận của các nền văn minh nói chung và số phận của loài người nói riêng.
Hành tinh Trái Đất đầy ắp sự sống và đẹp đến nao lòng, nơi ghi dấu bàn tay sáng tạo của con người hóa ra lại chỉ là một xó xỉnh tầm thường, khiêm nhường, không có gì đặc biệt nếu nhìn từ Vũ trụ xa xôi. Nhưng đó chính là bến bờ khởi đầu những cuộc phiêu du vào đại dương Vũ trụ bao la của một nhân loại còn trẻ, hiếu kỳ và can đảm, dù chỉ bằng tưởng tượng và những phương tiện gián tiếp như nghe nhìn hay bằng những con tàu vũ trụ. Ngay cả loài người cũng mới chỉ xuất hiện được vài triệu năm trên Trái Đất này, thật quá ngắn ngủi so với cái tuổi 4,6 tỉ năm của Trái Đất, chưa nói đến tuổi của Vũ trụ. Quá trình tiến hóa dài dằng dặc của sự sống trên Trái Đất thực ra cũng chỉ là một giọng điệu, một bè đơn độc trong bản nhạc nhiều bè của Vũ trụ. Kể lại tiến trình tiến hóa kỳ diệu ấy với ví dụ sinh động về những con cua mang hình samurai, Sagan vạch ra sự vô lý của quan niệm về một Nhà Thiết Kế toàn năng và thấu suốt kiểu như Thượng đế đã kiến tạo ra các dạng sinh vật. Phải chăng chính Thượng đế mới là đối tượng được tạo ra trong cơn mơ của loài người, chứ không phải ngược lại?
Đọc Vũ trụ, chúng ta biết được nhiều điều thú vị bất ngờ. Chẳng hạn, con người hình thành được là nhờ tro của các ngôi sao đã chết, hay cắt một cái bánh táo khoảng chín chục lần ta sẽ thu được một nguyên tử tách rời. Hoặc “tốc độ tư duy” của con người mà chúng ta vẫn tưởng phải nhanh như ánh sáng thực ra “chỉ ngang tốc độ của một cỗ xe lừa kéo”. Cứ thế chuyện nọ nối tiếp chuyện kia, tác giả dẫn người đọc đi qua 13 chương sách, để tìm hiểu và suy ngẫm về cái Vũ trụ có trật tự và có tri giác, thoát thai từ Hỗn độn. Sagan biết cách kích thích “trí tưởng tượng của độc giả ngoại đạo và duy trì sự hứng thú từ trang đầu đến trang cuối”. Ông đã kết hợp rất tài tình tư duy hiện thực khắt khe của một nhà khoa học với chất lãng mạn bay bổng của một người mơ mộng, cộng với sự hùng biện của một diễn giả.
